Auteur: Multatuli (Latijn = ik heb veel geleden) is het pseudoniem van Eduard Douwes Dekker.
Titel: Max Havelaar
Plaats van uitgave: Amsterdam
Eerste uitgave: 1860
Uitgeverij: Querido’s Uitgeverij

Inhoud:

Het verhaal start met de wens van Batavus Droogstoppel om een boek te schrijven over koffie, aangezien hij makelaar in koffie is. Hij komt een oude schoolvriend tegen op straat, die hij voor het gemak Sjaalman noemt (hij wil liever geen namen noemen en hij droeg een sjaal) en hij gaf Droogstoppel een pakket met geschriften. Droogstoppel komt erachter dat deze geschriften ook verhalen over koffie bevat en wil dit gebruiken voor zijn boek. Echter ziet hij het somber in, omdat het te veel werk lijkt, maar hij schakelt zijn jongste bediende Stern in om hem te helpen. Het is de bedoeling dat Stern en Droogstoppel afwisselend hoofdstukken schrijven, maar wel allemaal enigszins naar de wens van Droogstoppel, het is uiteindelijk zijn boek.

Stern schrijft over de geschriften van Sjaalman en deze verhalen gaan over een zekere Max Havelaar, die pas benoemd is tot assistent-resident in Lebak, een gebied op Java. Een uitgebreid verhaal volgt over de aankomst van Havelaar op Java.

In het verhaal worden de verhalen van Stern (van Sjaalman, over Max Havelaar) steeds onderbroken door Droogstoppel. Hij onderbreekt met een preek van een dominee of met een betoog over hoe hij zelf nooit een buffel heeft gehad en toch tevreden is: 'Er zyn mensen die altyd klagen'.

Stern vertelt het verhaal van de inwoners van Java en hoe zij worden uitgebuit door de hoge piefen in het gebied. Bijvoorbeeld het verhaal over de buffelroof en Saïdjah en Adinda. De buffel is alles wat zij hebben en moeten leven van de landbouw, maar als hun buffel wordt weggenomen wordt overleven steeds moeilijker. Saïdjah gaat op reis om meer geld te verdienen en zijn eigen buffel te kunnen kopen en te kunnen trouwen met Adinda. Wanneer hij terugkomt in zijn dorp ziet hij dat de hele boel is leeggeroofd en in brand staat. Iedereen is vermoord door de koloniehouders.

Max Havelaar komt al gauw tot conflicten met de inlandse regent, die hij van corruptie en uitbuiting van zijn ondergeschikten beschuldigd. Hij wordt bij gebrek aan bewijs uiteindelijk niet voldoende gesteund door zijn omgeving. Uiteindelijk vraagt Havelaar aan de Gouverneur-Generaal ontslag uit 's lands dienst. Dit verhaal wordt onderbroken door uiteenzettingen over de structuur van het bestuurlijke apparaat in Indië, en over wat er met Havelaar vóór zijn verblijf in Lebak heeft afgespeeld. Droogstoppel doet ondertussen heel erg zijn best om te begrijpen wat dit allemaal met koffie te maken heeft, het hele Havelaar-verhaal. Aan het einde neemt Multatuli het woord over van Stern en Droogstoppel om zich te richten tot de koning.

Compositie en tijdsverloop:
De structuur van het boek is als volgt, Er zijn twee vertellers, Droogstoppel en Stern, die in dezelfde ruimte leven en elkaar afwisselen; gewoon chronologisch. Stern vertelt het verhaal van Max Havelaar, dat eveneens chronologisch verteld wordt. De tijd van handeling is anno 1856, toen Multatuli zelf ass.-resident van Lebak was. De tijd is natuurtijk van groot belang, omdat Indië in die tijd in Nederlandse handen was, en omdat het er niet altijd even rechtvaardig aan toe ging toen. Er waren in ieder geval zeker redenen tot kritiek op het Nederlandse bestuur. Er zijn echter twee tijden in het boek, de tijd waarin het verhaal van Max Havelaar speelt, onderbroken en ingeleid door commentaren uit de tweede tijd, de tijd waarin Stern en Droogstoppel leven en het boek schijven. Even belangrijk is natuurlijk ook de plaats van handelen, Lebak op Java, Nederlands-Indië.
Ruimte:
Het verhaal speelt zich tijdens de passages van Droogstoppel en Stern in Amsterdam af, tijdens de andere passages in Lebak, op Java.
De omgevingen worden zeer goed beschreven, je kunt bij wijze van spreken Indonesië ruiken. Ook voor mensen die nooit in Indonesië zijn geweest, kunnen een zeer goed beeld vormen van het landschap in Indonesië na het lezen van dit boek. Een zeer goed stuk uit het boek ging over het reizen in Indonesië omstreeks 1860. Dit stukje vind ik ook mooi beschreven, een ander goed stuk ging over de huizen in Indonesië. Ook kan de lezer uit de beschrijvingen opmaken dat Multatuli veel van het Indonesische landschap houdt.

De wijze van vertellen:
Je ziet de gebeurtenissen door verschillende oogpunten.
De gedeeltes waarin Droogstoppel aan het woord is, worden vanuit de ik-persoon verteld, de stukken over Havelaar hebben een personaal perspectief. Er komen dus verschillende vertelsituaties voor in dit boek. Hierdoor komt het verband tussen de verschillende passages beter uit.
Als vertellers zijn Droogstoppel en Stem auctoriaal. De verteller weet bijvoorbeeld al de afloop van het verhaal en verwijst daar ook wel eens naar. Ook blijken zij de gevoelens van meerdere personen te kennen, bijvoorbeeld ook nog die van Havelaars vrouw: Tine. En de vertellers spreken de lezer tussen de hoofdstukken door soms toe, in de ik vorm uiteraard.

Thema:
Macht is een belangrijk thema in het boek. Het gaat over de macht van de regenten in Nederlands-Indië en de Nederlanders in het gebied. Over de uitbuiting van de heersers en de inwoners, de koffie-industrie en hoe Multatuli aanspraak maakt op de macht van de Koning om hier iets aan te veranderen.
Discriminatie en racisme komen veel voor in deze roman. Het gaat namelijk over de uitbuiting van de lokale bevolking in Nederlands-Indië, door de Nederlanders.

Personages:

Max Havelaar

Max Havelaar is het autobiografische personage van Multatuli. Hij is de held van het verhaal en lijkt alleen goede eigenschappen te bezitten. Daarbij is hij ook nog eens buitengewoon belezen en geleerd. Zijn slechte eigenschappen komen zo naar voren dat hij toch de sympathie van het publiek wint. Tegelijk is hij een vrij slechte ambtenaar: van zijn beloftes komt weinig terecht. Dit personage heeft eigenlijk twee functies: 1) Hij symboliseert de kritiek van de schrijver op de toenmalige gang van zaken in Nederlands-Indië. 2) Hij heeft als functie aan te tonen dat Eduard Douwes Dekker (Multatuli) toentertijd goed gehandeld heeft en het slachtoffer is geworden van onbegrip. Multatuli wilde hiermee zowel zijn sociale als zijn maatschappelijke positie herstellen.

Batavus Droogstoppel

Hij is makelaar in koffie, Lauriersgracht nummer 37 en tevens de antiheld van dit verhaal. Hij is bekrompen, gierig, egoïstisch en maakt zichzelf voortdurend belachelijk bij de lezer. Droogstoppel symboliseert precies de wereld van het egocentrisme en de corruptie die Max Havelaar wil bestrijden. Daarnaast is Droogstoppel ook de verteller van het verhaal en de opdrachtgever van de tweede verteller: Stern.

Stern

Stern is de zoon van een grote industriële zakenman met wie Droogstoppel vrienden moet blijven. Droogstoppel laat Stern uit het pak van Sjaalman het verhaal van Max Havelaar vertellen. Stern is ook een soort held in het verhaal, doordat hij sympathie heeft voor Max Havelaar en aan de lezers laat zien dat deze sympathie logisch zou moeten zijn. Over Stern zelf komen we weinig te weten, behalve de mening van Droogstoppel.

Titel en ondertitel:
De titel "Max Havelaar" slaat op een man genaamd Max Havelaar. Havelaar (de centrale figuur) wordt in het boek uitvoerig beschreven. De man is zo belangrijk in het boek omdat hij voor de inlanders in het vroegere Nederlands-Indië opkomt. 

De ondertitel "of De Koffieveilingen der Nederlandse Handelmaatschappij" is de titel die Droogstoppel (een contrast met Havelaar) aan het boek wou geven. Multatuli gaf deze ondertitel omdat in die tijd de koffiehandel veel geld opleverde voor de Nederlandse Staat. 

Motto:

In het begin van het boek wordt er een onuitgegeven toneelspel beschreven. Dit kan als de motto van het boek worden gezien. In deze onuitgegeven toneelspel wordt Lothario ervan beschuldigd Barbertje te hebben vermoord. De rechter veroordeelt hem tot 'ophanging'. De rechter is vastbesloten; zelfs als hij Barbertje in levende lijve ziet blijft hij bij zijn besluit. Dit keer is de straf niet gebaseerd op moord, maar op eigenwaan.
Dit motto heeft veel met het boek te maken. In dit toneelspel wordt er iemand (Lothario) onrecht aangedaan. In het boek zijn dit de inlanders in Indië. Ook is er een persoon met duidelijk veel macht in het toneelspel (de rechter). In het boek zijn dit de Nederlandse Staat en de Regent van Lebak.